Avant ün pêr ons sun gnüdas fattas i’l territori dal Silvretta perscrutaziuns extaisas per chattar stizis dad umans dal temp preistoric. Bravamaing han ils archeologs scuvert chats, per exaimpel aintasom la Val Urschai illa grava da bloc in vicinanza da la chamonna da Marangun. Lapro ha pudü gnir datada üna foura da fö cun ogets da crap ed ossa dvantada chaltschina. Quista dess derivar dal temp da var 8500 avant Cristus. Quai es la cumprouva cha fingià avant passa 10’000 ons sun passats umans tras nossa cuntrada, cuort davo la fin da l’ultim temp da glatsch. Ils chats sun dimena dubel uschè vegls co il cuntschaint hom da glatsch, «Ötzi».
Ils texts sün quista pagina sun scrits da l’autur Paul Eugen Grimm. In seis cudesch sur da Ftan as legia amo bler daplü sur da l’istorgia interessanta da nos cumün.
Il cudesch es da retrar illa Libraria Poesia Clozza a Scuol.
Ils texts sün quista pagina sun scrits da l’autur Paul Eugen Grimm. In seis cudesch sur da Ftan as legia amo bler daplü sur da l’istorgia interessanta da nos cumün.
Il cudesch es da retrar illa Libraria Poesia Clozza a Scuol.
I’s cugnuoscha bainschi abitadis dal temp da bruonz (intuorn 1500 avant Cristus) a Ramosch, Scuol ed Ardez, ma a Ftan nu’s vaiva amo chattà nüglia. Üna colonia sto però esser statta perquai chi s’ha constatà sül Muot Padnal rests d’üna sort fortezza da refügi (sco cha’l nom disch), e sül muot davant, Umbrain, as rechatta ün schnat mür raduond in fuorma da rudè da var 20 meters diameter. Cun gronda probabilità as tratta d’ün sanctuari retic. Las prümas indicaziuns in scrit da Ftan derivan dal 12avel tschientiner. Dal 1150 as chatta in ün documaint da Mariamunt dals Signurs da Tarasp il nom d’ün Rupreht de Vetane. In üna cronica da la clostra da Mariamunt i’l Vnuost, chi’s rechattaiva oriundamaing a Scuol, as suppuona plünavant cha la residenza originaria dals Signurs da Tarasp as rechattaiva a Ftan. Cha da qua davent hajan els fat fabrichar illa mità dal 11avel tschientiner il chastè da Tarasp.
La situaziun giuridica in Engiadina Bassa d’eira i’l temp d’immez tardiv ed i’l temp modern tampriv fich cumplichada. Ils possess ed ils drets dal cuntadi dal Tirol, da l’ovais-chia da Cuoira sco eir da las clostras da Mariamunt e Müstair as cuernaivan per part. Cun l’Austria haja dat plüssas jadas cuntaisas militaras. Illa battaglia da Chalavaina, pac toc suot Müstair l’on 1499, esa gratià als Grischuns da vendscher l’armada da l’imperatur Maximilian I. Ma i’l decuors da quista guerra tirolaisa (nomnada eir guerra svabaisa) sun gnüts incendiats tuot ils cumüns in Engiadina Bassa. Dürant ils scumpigls grischuns es quai capità amo üna jada, pustüt tras las truppas dal colonel austriac Baldirun i’ls ons 1621 e 1622. I’ls decennis davo quista catastrofa sun gnüdas fabrichadas per gronda part las chasas engiadinaisas existentas. Dal 1587 haja dat implü üna epidemia da pesta a Ftan ed in quel connex pudess esser cha la colonia illa Val Tasna saja gnü abandunada.
Davo cha, dal 1529, es gnüda introdütta la cretta refuormada a Lavin ed a Guarda e cha Scuol ha eir fat quist pass pac davo, ha decis Ftan dal 1542 dad abolir la messa e da seguir in avegnir a la doctrina refuormada. Blers giuvens da Ftan han in seguit imprais ravarenda ed han surtut plaivs illa patria ed in otras cuntradas refuormadas dal Grischun. Ftan d’eira üna spezcha da reservuar per predichants refuormats. Ün pêr d’els sun gnüts cuntschaints tras lur ouvras, tanter quels pustüt Peider Dumeng Rosius à Porta senior cun sia gronda istorgia da la refuormaziun, scritta in latin. La baselgia da Ftan, statta desdrütta dal 1622 es gnüda darcheu refabrichada fin dal 1634. In occasiun da la sinoda dals ravarendas refuormats chi ha gnü lö qua dal 1654 es gnü missa pro la part dal cor. Dal 1674 ha fat fabrichar il ravarenda Jacob Antonius Vulpius sia chasa in Rontsch. Insembel cun seis quinà Jacob Dorta ha’l tradüt la Bibla intera in rumantsch e la stampa da quista gronda ouvra es gnüda fatta a Scuol. Ella es cumparüda dal 1679 ed ha gnü üna seguonda ediziun dal 1743.
Diversas persunas da Ftan sun idas in guerra sco mercenaris, in prüma lingia in Frantscha. I’l 18avel tschientiner ha fat carriera pustüt Jon Peider Schmid de Grüneg, el es dvantà brigadier e feldmarschal. A Ftan gniva’l nomnà simplamaing general. Seis cusdrin Martin Peider Schmid de Grüneg es gnü cuntschaint tras sia cronica voluminusa, il «Chiantun verd», i’l qual nus chattain üna massa dad indicaziuns a reguard la vita da minchadi a Ftan i’l 18avel tschientiner. Sper la teologia ed il militar es dvantà important ün ulteriur sectur d’actività, nempe quel dals pastiziers e cafetiers. Intant cha’ls da Scuol e’ls Sentiners giaivan surtuot in Italia, han lavurà ils da Ftan eir in citads da l’Europa dal Nord e da l’Ost, a Kopenhagen, Berlin, Danzig, Königsberg, St. Petersburg o Moscau. I’ls ons tanter 1798 e 1801 es statta l’Engiadina Bassa pertocca ün’ultima jada da truppas estras, francesas o austriacas, e d’utuon dal 1799 es passada l’artillaria greiva dal general russ Suworow tras l’Engiadina ed ha tut quartier a Ftan per trais dis.
Fin aint pel 20avel tschientiner es statta dominanta l’agricultura. I gniva cultivà per gronda part üerdi e sejel, alchet furmaint, ed adüna eir arbaglia, tajas, chonva e glin. A partir da circa 1800 s’ha derasada la mailinterra. Plüs muglins e diversas pigliuottas elavuraivan il gran, il muglin amo existent es cun seis raduond 400 ons ün dals plü vegls da tuot il spazi da las Alps. La prada es gnüda fin davo la prüma guerra mundiala sauada intensivamaing, quai grazcha ad ün sistem raffinà dad auals da sauar. L’allevamaint da muvel gniva dominà fin circa dal 1500 dal muvel manü, dimena bescha e chavras, lura s’haja tgnü adüna daplü muvel gross. I gniva prodüt tant chaschöl ch’el gniva eir exportà. Il lat da l’Alp Laret vain manà daspö decennis cun üna pipeline illa chascharia da cumün. Las alps da la Val Urschai vegnan trattas a nüz da sterlas, muojas e trimmas.
Dal 1835 es gnüda fabrichada la prüma scoula da cumün, la Chasa Craista sper il sunteri. Dal 1899 es gnüda inaugurada la nouva chasa da scoula, quai chi’d es stat pussibel grazcha ad ün legat generus da Tönett Schucany. Daspö il 1793 existiva plünavant l’Institut à Porta. Dal 1908 al 1969 daiva üna scoula secundara. Dal 1913 ha surgni Ftan ün’aigna staziun da tren, suot cumün chi ha nom hozindi Ftan Baraigla. La funiculara daintada, statta planisada fin sün cumün, nun es gnüda realisada. La colliaziun d’auto da posta cun Scuol daja daspö il 1928. Alchünas intrapraisas manualas s’han domiciliadas i’l 20avel tschientiner. Fich cuntschaintas sun las tuortas da nusch da Cantieni.
Trais gronds incendis haja dat a Ftan e mincha jada ha toc la catastrofa las listessas parts dal cumün, Padrus e per part Rontsch, e mincha jada sun gnüdas desdrüttas var 50 chasas. Ftan Pitschen percunter es stat schanià daspö las destrucziuns tras las truppas austriacas dal colonel Baldirun i’ls ons 1621/1622. Als 19 november 1723, da not, es ruot oura ün fö illa chasa d’ün chalger a Rontsch chi s’ha derasà svelt, ha desdrüt 42 chasas ed ha pertoc eir il clucher, però brich la baselgia, separada dal clucher. Ils quatter sains sun alguats. I para cha las chasas sun gnüdas refabrichadas i’ls listess lös, üna strusch a tschella e darcheu cun tets da lain da larsch.
L’incendi da la not dals 25 süls 26 avrigl 1794 es ruot oura a Dartuscha, per negligenza d’üna fantschella. Il fö ha tschüf 67 chasas, il clucher ed ils quatter sains, la baselgia es statta schaniada. Ars es eir il Palazi, il stabilimaint da l’Institut da Andrea Rosius à Porta, chi d’eira gnü drivi be ün mez on avant. Ils duos ravarendas han nomnà expressamaing la fantschella culpabla ed han refüsà da reguardar la catastrofa sco üna sentenza divina. Rosius à Porta ha publichà ün stampat cun propostas da prevenziun, tanter quellas la fuormaziun d’ün corp da pumpiers, l’acquist da squittas da pumpiers e perfin la montascha da parasajettas, tenor l’invenziun da Benjamin Franklin, il scienzià e politiker renomnà. Pella reconstrucziun sun gnüts dovrats darcheu ils listess mürs da fundamainta, vi dals tets nun es gnü müdà nüglia. Il clucher ha tschüf ün tet simpel in fuorma da tschiguolla. Il general Jon Peider Schmid de Grüneg ha cumandà la reconstrucziun ed il scumpart da la munaida d’agüd chi’d es entrada da tuot las varts.
Il Grischun valaiva i’l 19avel tschientiner sco il tipic chantun d’incendis. Indombrabels fös sun ruots oura in blers cumüns da tuot las valladas. Dal 1864 es gnüda introdütta üna sgüranza d’edifizis obligatorica, chi’d es però gnüda abolida darcheu dal 1871. Davo ils incendis da Lavin dal 1869, da Zernez dal 1872 e da Ramosch dal 1880 e 1881 ha pretais il Chantun cha’ls tets dals fabricats nouvs vegnan fats cun cement e lain, tola, quadrels o plattas da crap. Cur chi’d es ruot oura, als 23 settember 1885, il fö in Fuschina – probabel vaivan uffants giovà cun zurplins in ün tablà – e cha la glieud d’eira occupada süls chomps, ha il vent da l’ost procurà cha’l fö s’ha derasà svelt, uschè cha in pacas uras sun arsas cumplettamaing 46 chasas. Darcheu es statta pertocca la part intuorn la plazza da cumün, darcheu es ars il clucher, darcheu sun gnüts desdrüts ils sains e darcheu es statta schaniada la baselgia.
Pro la reconstrucziun da la part dal cumün s’haja tgnü aint distanzas plü grondas, daplü d’ün tet ha tschüf üna fuorma platta our da cement e lain, la plazza da cumün es gnüda schlargiada per bainquant ed il clucher ha tschüf ün tet da tschiguolla dubel e, natüralmaing, quatter nouvs sains. Quists sun gnüts culats per part our dal material dals vegls e valan fin hoz sco fich armonics in lur accords.
Intant cha pro’ls incendis nun haja dat per regla ingünas victimas, es la situaziun pro las catastrofas da lavinas tuot otra. Plüssas jadas sun rivadas lavinas fin giò’n cumün, per exaimpel dal 1682, cur cha ses chasas chi’s rechattaivan tanter Jordan e Ftan Pitschen, sun gnüdas desdrüttas ed almain quatter persunas sun mortas. Ma la plü gronda catastrofa es capitada als 8 favrer 1720, cur ch’üna lavina es passada tras Padrus ed es rivada fin giò pro’l muot da la baselgia ed ha sepuli a 35 persunas. 25 persunas s’han pudü deliberar o sun gnüdas salvadas, tanter quistas üna mattina davo 64 uras. Ün chucal es para gnü büttà sper üna chaista da gran ed ha survivü l’inviern. La catastrofa gniva resguardada sco sentenza divina, plüs tilla inclegiaivan sco chaschun per l’impietà dals umans e lur noschas relaziuns socialas. Repars da lavinas haja dat pür blerun plü tard. Il prüm inspecter forestal Johann Coaz, güsta gnü tschernü giò Berna dal 1875, ha piquettà svess amo quella stà ils repars illa chaldera da Plütschessa. Quists sun gnüts fabrichats subit e plü tard suna gnüts rinforzats adüna darcheu. Quai es la chaschun perche chi han resisti a las navaglias gigantescas dal 1999, l’inviern da lavinas, intant ch’üna lavina ha fat 38 victimas i’l cumün vaschin da Galtür i’l Paznaun.
Sco tuot tschels cumüns in Engiadina Bassa vivaiva Ftan dürant la prüma mità dal 19avel tschientiner in prüma lingia da l’agricultura. Qua, sper la via maistra da l’Engiadina, chi però nu merita quist nom, as pudaiva implü avair guadogn i’l sectur dal transport. Quista entrada supplementara es crodada davent dal tuot dal 1862, cur cha la via principala lung l’En tanter Ardez e Scuol es gnüda drivida. Sco Guarda es gnü quatras eir Ftan serrà oura dal muond. Dal 1888 ha desdrüt ün’auazun la via giosom la val e Ftan ha gnü da reparar quista colliaziun pac amada sün agens cuosts. Dürant 15 ons s’haja fat divers process cunter il Chantun chi han a la fin manà indemnisaziuns importantas pel cumün da Ftan. Hozindi vain stimada fich la situaziun quieta davent dal trafic da transit.
Cun l’access a las auas mineralas da Tarasp, la construcziun da la via giosom la val e da la chasa da cura da Tarasp a Nairs ha cumanzà il turissem da cura in Engiadina Bassa. Capità es quai la mità dal 19avel tschientiner. Las funtanas mineralas da Ftan gnivan apaina ütilisadas, Baraigla percunter d’eira ün böt d’excursiun predschà ed il cumün da Ftan s’inclegia eir. I gniva fat reclama cul clima sulagliv alpin e Ftan gniva lodà sco lö da cura. Pustüt l’Hotel Victoria, il Bellavista da plü tard, vaiva giasts. Il turissem dal sport d’inviern ha cumanzà cun l’avertüra da la s-chabellera e dal runal l’on 1970. Hoz toccan la situaziun quieta e sulagliva, la colliaziun cul territori da sport da skis da Motta Naluns, la loipa da passlung «Dario Cologna», ma eir bellas rutas dad ir a spass e tragets da velo da muntogna pro la sporta da Ftan. Il böt es d’avair ün turissem da tuot on liber da stress.
Dal 1793 vaiva fundà il ravarenda Andrea Rosius à Porta in seis cumün patria ün institut, per mats e mattas, interns ed externs, chi ha tschüf svelt ün vast renom e chi ha existi fin dal 1869. Il cudesch d’instrucziun „Il magister amiaivel“, scrit dad à Porta davo üna visita pro Pestalozzi ad Yverdon, muossa sias metodas d’educaziun progressivas. Cun l’avertüra da la lingia da la Viafier retica tras l’Engiadina dal 1913 es gnüda fuormada üna SA pel Institut da mattas, chi ha tut dmura dal 1916 i’l stabilimaint nouv sur il cumün. L’on da giubileum 1993 es dvantada la scoula accessibla eir per mats (per externs fingià dal 1976), id es gnüda fundada üna classa da sport ed il nom es gnü transfuormà in Hochalpines Institut / Institut Otalpin Ftan.
L’etimologia da quist nom nun es sclerida. Davo la recugnuschentscha dal rumantsch sco quarta lingua naziunala ha decis il Cussagl federal dal 1943 da dovrar la scripziun ufficiala «Ftan». Plü bod d’eira il cumün parti in trais terzals: Rontsch, Padrus (amenduos a Ftan Grond) e Ftan (Ftan Pitschen). Il cumün inter vaiva nom Fetan, Fettan, Vetaun, V′taun o Vettan. L’etimologia da quist nom nun es scleri, id existan differentas prouvas dad interpretaziun. Il plü probabel es la deducziun dal pled latin «vettana», chi voul dir pas-ch da bescha. In fat daiva e daja amo circa tanta bescha sco abitants. Dal rest tunaiva ün argumaint cunter il nom da Ftan cha pels giasts da vacanzas saja plü simpel d’articular Fetan.
Sco bod tuot ils cumüns in Engiadina Bassa ha gnü eir Ftan ün capricorn illa vopna. Güsta cha quista bes-cha, chi d’eira daspö lönch morta oura, ha cumanzà a tschüffer darcheu pè in Grischun, ha giavüschà il Chantun da til rimplazzar in plü bleras vopnas da cumün pussiblas. Perquai han decis ils da Ftan dal 1949 da plazzar ün cheu da tor (taur), analog a lur surnom da «ils muojs da Ftan». Il surnom deriva da la legenda chi quinta cha tors vaivan da far gnir plü lungas las tramas sur la punt da Tasna, perquai chi d’eiran massa cuortas. Las stailas cotschnas pudessan significhar las duos parts dal cumün Ftan Grond e Ftan Pitschen. Davo la fusiun da cumün dal 2015 vala il bügl da Scuol sco vopna. La votumaziun dal pövel ha gnü la majorità d’üna unica vusch. Il cheu da tor po gnir dovrà eir inavant sül plan local, ed il vegl stambuoch as vezza amo sülla fatschada da l’Alp Laret.
Text: Dr. phil. Paul Eugen Grimm, istoriker
Traducziun: Mario Pult
Fotografias our d’archivs privats: Paul Eugen Grimm, Jon Padruot Cantieni, Linard Brüngger
… e per vos interess vi da proFtan.
Nus tils dain resposta plü svelt pussibel.
